Раiса Дзейкун
Родилась 29.08.1954 г. на станции Авраамовская (д. Партизанская) Хойникского района Гомельской области, в семье железнодорожника. В 1979 году окончила факультет журналистики БГУ. С 1973 по 2006 год жила в России и на Украине, печаталась в областных и республиканских СМИ, была автором и ведущей радио- и телепередач. Пишет стихи и прозу на белорусском, русском и украинском языках. Автор книг на правоохранительную тематику и книги-исповеди «Мой Чарнобыль або Я боль людскi кранаў … рукамi…».
Подполковник милиции в отставке.
В настоящее время работает над имиджем … белорусской картошки. Проект условно называется: «Я тебе, картошка, кланяюся в ножки!». В рамках проекта выпустила книжки-сказки для детей «Прыгоды Бульбаёсцiка», «Компания «Артём и К*», «Бульбаёсцева сямейка». Автор книги «Картошка – хлебу и любви присошка».
В газетах «Рэспублiка», «Звязда», часопiсе «Гаспадыня», в коллективных сборниках «Пралеска» и «Чароўная зорка Венера» опубликованы её рассказы, в которых «стратегический продукт» – картошка, выступает основой бытия героев.
ПАХ А ТНIЦА
Над вёскаю – дым нахлупам навіс.
Анатоль Грачанікаў
Пасля Вялiкай Айчыннай вайны гэты пасёлак пры чыгуначнай станцыi
аж гуў ад людского гоману, дзiцячага пiску i смеху. У iм налiчвалася каля
пяцiсот двароў – дымоў, як казалi старэйшыя яго жыхары. Па колькасцi
дымоў над хатамi ў iх свядомасцi вёўся сапраўдны ўлiк гаспадарак. Яны
добра вiднелiся, асаблiва зiмой, i сведчылi пра знаходжанне ў дамах люд-
зей. Калi ж у каго ранiцай дым не курыўся над комiнам, блiжэйшыя суседзi
пачыналi хвалявацца. Кiнуўшы свае справы, яны беглi праведаць: што зда-
рылася? Такая завядзёнка была ў кожнай навакольнай вёсцы. У пасёлку
– таксама. Пакуль ён, як i меншыя за яго пасяленнi навокал, з цягам часу
(а хутчэй усяго з-за Чарнобыля) не апусцеў. Пасля таго лiха дымоў над
пасёлкам станавiлася на вачах усё меней i меней i iх можна было ўжо
пералiчыць па пальцах.
– Дажылiся: нават дымоў над комiнамi не вiдна, – сумна кiвалi галовамi
адзiн аднаму пасялкоўцы, сустрэўшыся ў адзiным «жывым» магазiне (ра-
ней iх было да дзясятка рознага калiбра).
– Чаму ж не вiдна? Дзясяткаў з два яшчэ набярэцца на гэтым баку, а за
пераездам дым вiдно кожнага дня ў Алены-ПахАтнiцы, – пярэчыў нечый
голас.
«За пераездам» для жыхароў чатырох вулiц, якiя складалi аснову па-
сёлка, называлася пятая – вулiца, якая выводзiла праз дзясятак кiламетраў
па лесу на шасэйку Хойнiкi-Рэчыца. На ёй, з калiсьцi густым двухбако-
вым радам новых пасляваенных хат, а цяпер значна парадзеўшым (адны
рассыпалiся ад часу, iншыя былi раскатаны па бервяну i перавезены ў
iншыя мясцiны блiжэй да вялiкiх гарадоў), i сапраўды дым iшоў-вiўся з
комiна толькi адной. Нiбы наперакор усiм стыхiям ён рэгулярна ўздымаўся
ў неба ранiцай i вечарам i вiднеўся здалеку. Нават з платформы-прыпынку
цягнікоў. I кожны раз рэдкiя пасажыры з мясцовых, сышоўшы на перон з
ранiшняга чыгуначнага аўтобуса, якi апошнiм часам бегаў па ветцы з Гоме-
ля да Хойнiкаў, аглянуўшыся навокал, задаволена казалi адзiн аднаму:
– Бачыш, у Алены-Пахатнiцы дым iдзе з комiна? Значыць – жывая яшчэ,
слава Богу!
Пахатнiцай памiж сабой звалi адну з карэнных жыхарак пасёлка –
сямiдзесяцiгадовую Алену Шугалей. Дзякуючы ёй, трохi пазней, калi прыпы-
нак пусцеў, яшчэ з трох хат на вулiцы, дзе яна пражывала, пачынаў вiцца
дымок.
Мянушка «Пахатнiца» прыляпiлася-прыклеiлася да Аленкi яшчэ з
дзяцiнства. Галоднага, пасляваеннага. Разам з мацi, якую аднасельцы
празвалi Марыляй-удавiцай, яна жыла ў старэнькай даваеннай хатцы. Тая
дасталася яе мацi ад памерлых у вайну бацькоў. Адразу пасля вайны Ма-
рыля, як i многiя ў пасёлку дзяўчаты i маладыя жанчыны, выйшла замуж за
аднаго з пацыентаў размешчанага ў пасёлку iнтэрната для iнвалiдаў вайны.
Мiхась быў з адной нагой, на мыліцах. Праз год у маладой пары нарадзiлася
дзяўчынка – Аленка. За няньку ў хаце заставаўся бацька-iнвалiд, а Мары-
ля працавала стрэлачнiцай на станцыi. Калi дзяўчынцы мiнула тры гадочкi,
Мiхась памёр ад гангрэны ўцалелай нагi. Так што малая Аленка была
прадастаўлена сама сабе. Зрэдку, у час, калi не было цягнікоў, у так зва-
ныя «вокны», мацi прыбягала яе падгадаваць чым-небудзь i зноў бегла на
працу. За дзяўчом, праўда, прыглядвала старая суседка Зёмiха, якую Ма-
рыля таксама падгадоўвала сiм-тым, перападаўшым ёй, як чыгуначнiцы, з
вагона-лаўкi. Але калi старая Зёмiха, натупаўшыся, прылягала на ложак,
Аленка вышмыгвала на вулiцу гуляць, а адтуль бегла па хатах. Па-праўдзе
кажучы, яна збягала не столькi «гуляць», колькi разлiчваючы што-небудзь
у тых хатах атрымаць з ежы, бо есцi яна хацела ўвесь час. Хто з баб даваў
дзяўчу вараную ў шалупiннi бульбiну, хто акрайчык чагосьцi падобнага на
хлеб, хто сухога ўюна або халоднага дранiка.
У той дзень яна ўмудрылася збегчы ад прыхварэлай бабкi ажно тры
разы. Калi трэцi раз за дзень яна заявiлася «гуляць» да сяброўкi – сусед-
кай Зiнкi, то якраз трапiла там на вячэру, а перад гэтым падцэлiла адпа-
ведна на сняданак i абед. Раскошы у хаце бацькоў Зiны асаблiвай не было:
трое дзяцей, ды самiх двое. Кожная бульбiна, акраец хлеба цi драбок цукру
быў на ўлiку тады ў кожнай сям’i. Мацi ў сяброўкi, якую на вулiцы звалi
Мiкiцiха, не сказаць каб была злою цi сквапнаю, але ж калi ў хаце невялiкi
дастатак i на стол падаецца ўсё паштучна... А ў той дзень яна была яшчэ
i не ў гуморы, бо чалавек Мiкiта, якi працаваў на мясцовым абозаколавым
заводзе, прыйшоў з работы мала таго што нападпiтку, дык i без чаканай
прэмii, на якую так спадзявалася гаспадыня. А тут яшчэ Аленку трэцi раз
за дзень прыйшлося саджаць разам са сваiмi дзецьмi за стол. Малая до-
бра каля яго ўвiхалася: i за апошнiм дранiкам з талеркi яна першая працяг-
нула руку...
– Гуляннiца. Ёй бы толькi па хатах бегаць! – не вытрымала той раз мацi
Зiны, пасля таго, як Аленка, з’еўшы тое, што ёй перапала, тут жа пераха-
цела «гуляць» i пабегла з хаты. У акно было добра вiдаць, як дзяўчынка
знiкла за варотцамі другiх суседзяў... – Пакуль не аббяжыць усе хаты на
вулiцы, дык у сваю не зойдзе. Вось жа пахатнiца! – мыючы посуд, гаварыла-
злавалася Мiкiцiха.
Назаўтра вулiчная дзятва перашэптвалася, абзывала Аленку
«пахатнiцай» i паказвала на яе пальцамi. Аказалася, гэта Зiнка «па сакрэ-
ту» распавяла адной сяброўцы, тая – другой. I пайшло-паехала. Аленка
тады была малая, яшчэ ў школу не хадзiла i таму не звярнула нiякай увагi
на тую мянушку.
Навiны ў пасёлку разыходзiлiся iмгненна, як у любым невялiкiм насе-
леным пункце. Новае iменне, якое атрымала яе малая дачка, дайшло i да
вушэй Марылi. Мацi Аленкi ўсхадзiлася ад гневу: яна збегала да суседкi i
добра з ёй пасварылася. Малой жа дачцэ строга-настрага прыказала «не
лётаць па хатах», а асаблiва да суседскай Зiнкi. Тады яе не будуць так аб-
зываць. Са сваёй суседкай Марыля перастала здароўкацца, а пабачыўшы
Мiкiцiху здалек, пераходзiла на другi бок вулiцы. Але Аленка як i раней,
калi мацi сыходзiла на працу, нягледзячы на яе пагрозы адхапiць папругi,
ўсё роўна збягала ад глухаватай i слепаватай бабкi да суседскiх дзяцей на
вулiцу, а разам з iмi бегла да iх у хаты, дзе i ёй хоць што-небудзь ды пера-
падала з ежы.
Вядома, што, прагучаўшая адзiн раз мянушка, назаўсёды прыклейва-
лася да чалавека. Так прылiпла-прыклеiлася Пахатнiца i да Аленкi.
Iшоў час. Аленка-Алена вырасла i, у адрозненне ад сваiх былых ся-
бровак, якiя паразляталiся па свеце, засталася ў пасёлку. Яна скончыла
вучылiшча кааперацыi i стала працаваць прадаўцом у адным з яго магазiнаў.
Па дарозе на работу на другi канец пасёлка, яна, як i ў дзяцiнстве, забя-
гала ў хаты суседзяў, якiя засталiся адны. Але цяпер не за тым, каб што
ўхапiць ды ўкiнуць у рот: яна пыталася, каму што з iх патрэбна прынесцi
з аптэкi цi магазiна, або прывезцi з раёна? Тыя з удзячнасцю давалi ёй
заказы, працягваючы за вочы зваць Пахатнiцай. Сярод iх была i Мiкiцiха,
якая даўно памiрылася з Марыляй. У адну з такiх паездак да раёна Алена
пазнаёмiлася з хлопцам, якi пазваў дзяўчыну замуж. Пазваў у Гомель, дзе
пасля армii працаваў на вялiкiм заводзе.
– Ну, як жа я пакiну мацi, хто яе дагледзiць? А ехаць нiкуды яна не хоча
нават думаць, – угаворвала яна свайго суджанага. Угаварыла. Прыйшлося
яму змiрыцца з такой пастаноўкай пытання, разлiчыцца на тым заводзе,
уладкавацца ў мясцовае ляснiцтва леснiком i выпiсваць лес на будаўнiцтва
новай хаты. Яе маладыя паставiлi на старым падворышчы побач са старой
хацінкай, з якой так i не захацела перабiрацца ў новую хату Марыля.
Яны нарадзiлi i з яе дапамогай вырасцiлi трох сыноў, вывучылi i, як ка-
жуць, выпусцiлi ў свет. Дачакаўшыся першага ўнука, Марыля цiха сканала.
А праз некалькi гадоў за ёй на той свет павандраваў i чалавек Алены. Чар-
нобыль дапамог. Калi быў жывы муж, Алена трымала карову, свiней, курэй
i гусей. Застаўшыся адна ў вялiкай i пустой хаце, яна звяла толькi свiней,
а на зiму лiквiдавала i птаства, каб вясной зноў завесцi. Сыны, якiя аселi
ў абласным цэнтры, не цуралiся маткi, прыязджалi з жонкамi i дзецьмi,
дапамагалi, звалi да сябе i раілі збыць i карову. «Гэта ж столькi каля яе
трэба ўвiхацца! А кармоў ёй колькi патрэбна? Летам яшчэ сяк-так на пад-
ножным корме пераб’ецца, а на зiму сена хто нрыхтуе? Бацькi ж няма» –
угаворвалi дзецi.
– А вы на што, сыночкi-галубочкi? – смяючыся адбiвалася Алена. Вы ж
не ўломкi якiя, не накосiце матцы на адну кароўку? Не дабавiце на падво-
рак той стажок? Як сабе хочаце, дзеткi, а сена Рабцы каб мне было на ўсю
зiму! Карову збыць не дам! Я з ёй размаўляю, яна мяне кормiць, я з ёй яшчэ
поўзаю на нагах. Вы хочаце, каб я легла перад тэлевiзарам i дзень i ноч у
яго лупала? Дык жа я так хутчэй памру. Вы гэтага дабiваецеся? Нiкуды я са
сваёй хаты не паеду, бо тут мае бацькi, муж, а вашы дзед з бабай i бацька
ляжаць у зямлi. На каго я iх пакiну? Ды i хаты жывыя яшчэ ёсць. А што я
панясу Мiкiцiсе, а Сiдараўне, а Кузьмiчу? А яны ж яшчэ шавеляцца ў тых
хатах, мяне чакаюць, – гэтым апошнiм доказам яна прыпыняла кожны раз
размовы пра збыццё каровы Рабкi. Дзецi адступалi. З аповедаў мацi яны
ведалi, чаму яе на пасёлку завуць Пахатнiцай.
А Алена, седзячы на маленькiм табурэцiку каля сваёй Рабкi, пад мер-
нае цырканне малака ў даёнку кожны раз успамiнала-перабiрала свае до-
казы дзецям. Яна, можа б, яшчэ i падумала пра тое перасяленне да iх у
горад (ды i то толькi на зiму), як бы засталася на вулiцы адна. А як жа без
яе абыдуцца слабейшыя суседзi, тыя, што калiсьцi не далi ёй памерцi з
голаду, а цяпер засталiся па аднаму ў сваiх халодных хатах, каму няма
глыток вады, як кажуць, падаць? У кожнага свая прычына, а галоўная – нi
адзiн з яе суседзяў слухаць не хоча, каб пакiнуць свой пасёлак, сваю хату,
клапцiк зямлi пры ёй. Яны ж, як i яна, да iх прыраслi, i паспрабуй цяпер на
старасцi гадоў iх паадрываць ад усяго гэтага. Лiчы, па-жывому адсекчы
каранi. Як у таго дрэва. А дрэва ж без каранёў не расце. Вунь, iх аднагодкi,
тыя, што паддалiся на ўгаворы дзяцей ды паз’язджалi да iх у гарады. Дзе
яны зараз? Дык жа ў сасоннiку (на могiлках) вылежваюцца! Ад тугi па сваiм
родным куточку, ад беспрацоўя раней часу туды адправiлiся. Але яна на
той свет яшчэ паспее. На гэтым у яе яшчэ не ўсе справы пароблены. Яна
яшчэ ў сiлах спраўляцца не толькi са сваёй гаспадаркай, а i дапамагчы
сваiм уцалелым суседзям зiмы зiмаваць. Бо зiма ёсць зiма. Цi яна выдала-
ся цёплая, цi халодная, хаты патрэбна кожны дзень абаграваць паленнем
печы або грубкi, бо выстынуць так, што ў iх будзе не набагата цяплей, чым
на вулiцы.
Вось i гэтай зiмой на ўсёй вулiцы «шавялiлася» яна адна. Зранку
Алена прапальвала ў печы, каб што зварыць сабе, а Рабцы нагрэць чы-
гуны з вадой для запарвання сечкi. Управiўшыся са сваёй гаспадаркай,
папораўшыся, як тут казалi, яна адпраўлялася, як ў далёкiм дзяцiнстве, па
«жывых» хатах. Спачатку заходзiла да блiжэйшай – той самай Мiкiцiхi. Тая
жыла-дажывала адна ў хаце. Як нi звала яе дачка Зiнка да сябе ў Мiнск, а
сыны ў Маскву, яна наадрэз адмовiлася i нават слухаць не хацела дзяцей.
А тыя не маглi наездзiцца ў такую далечыню.
Мiнулай ноччу выпаў добры снег – Алена ледзь прагрэблася да хлява
з каровай. Дагледзела – напаiла, падкiнула сена, падаiла. Прабiлася да
варотцаў на вулiцу, выглянула з-за іх. Анiдзе нiкога: нi машыны, нi тракта-
ра, нi людзей. Пустая, ушчэнт занесеная снегам па самыя платы. Пакуль
у тых чысцiльшчыкаў з суседняй вёскi, дзе цяпер размяшчаўся сельсавет i
цэнтральная сядзiба саўгаса, чарга дойдзе да iхняга пасёлка... Пакуль па
графiку да яе нездаляшчых суседзяў дабярэцца сацыяльная работнiца...
«Вось бы лесавозы якiя прайшлi на Дубровiцу, яны б праторылi дзве
глыбокiя каляiны-разоры. А так прыйдзецца дабiрацца па пуп па снезе»,
– з жалем падумала пра сябе Алена i вярнулася ў цёплую хату гатаваць
i складваць у бяроставы карабец «падкормку», як яна сама казала, сваiм
суседзям.
Улезшы ў старыя з высокiмi халявамi па пах валёнкi мужа, уздзела на
сябе цёплы лёгкi пухавiк, накiнула на галаву паверх хусткi-падвядзёнкi
пуховую абпiнянку, наладзiла карабец за спiну i, нават не прымкнуўшы
клямку на ўваходныя дзверы (нiдзе нiкога няма), прыхапiла з сабой лёгкую
драўляную рыдлёўку. Калiсьцi ёю старая бабка Зёмiха, а потым яе мацi
Марыля выцягвалi боханы хлеба з печы. А цяпер яна служыла ёй посахам.
З яго дапамогай яна адграбе снег ад варот i дзвярэй, на ганках хат Мiкiцiхi,
Сiдараўны i Кузьмiча. Тыя яшчэ сяк-так перастаўляюць ногi ў самiх хатах.
А ўжо выбрацца на двор ды яшчэ замецены-занесены...
«Штосьцi Мiкiцiха зусiм занядужала. Хоць бы перазiмавала...» – пад
такiя думкi, абапiраючыся на рыдлёўку-посах, з цяжкасцю выцягваючы ногi
з глыбачэзных ямак з-пад сваiх жа слядоў, Алена не iшла, а лезла-паўзла
па пустой, нямой, застылай вулiцы ў бок пераезда. Каля яго адна ў пустой
халоднай хаце яе чакала тая, што ў далёкiм дзяцiнстве дала ёй мянушку –
Пахатнiца, а за ёй у сваiх хатах кублiлiся iншыя старыя.
Нарэшце прыцеглася. Адгрэбла варотцы, праграблася да ганку, ссуну-
ла з яго снежныя турусы. Абтрусiўшы свае валёнкi-снегаходы, праз сенцы
ўступiла ў астылую хату.
– Паўлаўна, жывая? – закрычала з парогу.
– Прыйшла!? Не забыла мяне старую адну-адзiнюсеньку, – азвалася
тая. Мiкiцiха ляжала ў запечку на даматканай посцiлцы пад вялiзным ста-
рым кажухом. Алена хуценка зняла з сябе каробку i пачала даставаць сваю
«падкормку». Спачатку, з прынесенага з сабой вялiкага кiтайскага тэрмаса,
не выпускаючы з рук кубка, папаiла старую гарачай гарбатай на травах.
Потым падала ў дрыжачыя рукi кавалак дамашняга печыва i кантэйнерык
з творагам i смятанай, прысыпаных цукрам. Пакуль ажыўшая на вачах
Мiкiцiха адводзiла душу, Алена вынесла з хаты i апаласнула яе начную
пасудзiну, запалiла дровы ў печы, паставiла чыгункi з сякім-такім варывам.
Памiж справай распавяла суседцы «што робiцца на дварэ». На iм яна ўжо
прагрэбла сцяжынку да дрывотнi i да калодзежа, прынесла абярэмак дроў
i вады ў хату. Адпачыўшы хвiлiну-другую, пачала прыладжваць зноў кароб-
ку за плечы:
– Паўлаўна, – звярнулася Алена ад дзвярэй да Мiкiцiхi. – Вы тут па-
будзьце трохi самi, а я збегаю да Сiдараўны i Кузьмiча, гляну, як яны там.
А на зваротнай дарозе забягу i закрыю юшку, каб жа вы тут не замерзлi.
Добра?
– Аленка, – як колiсь у дзяцiнстве яе звала мацi Марыля, сяброўкi i ўсе
суседзi, уключаючы саму Мiкiцiху, – пачула наўздагон цiхi голас, а хутчэй
шэпат старой з-за печы Алена. – Прабач, галубка, мяне, за радзi Бога, за
тую дурную мянушку. Потым, вiдаць забыўшыся, Мiкiцiха прадоўжыла па
прывычцы:
– Пахатнiца мая родненькая, залаценькая! А каб жа не ты – мяне б
даўно тут занесла, пахавала жыўцом...